Zachowek stanowi jedną z kluczowych instytucji prawa spadkowego w Polsce, której celem jest ochrona interesów majątkowych najbliższej rodziny spadkodawcy. Umożliwia on uzyskanie części wartości spadku przez osoby, które zostały pominięte w testamencie lub zostały wydziedziczone bez uzasadnienia. Zachowek nie jest częścią dziedziczenia ustawowego, lecz odrębnym roszczeniem o charakterze majątkowym, które może być dochodzone przed sądem.
Uregulowania dotyczące zachowku znajdują się w Kodeksie cywilnym, a ich stosowanie w praktyce wymaga rozważenia wielu czynników, takich jak stopień pokrewieństwa, zdolność do dziedziczenia czy możliwość zrzeczenia się spadku. Instytucja ta odgrywa istotną rolę nie tylko w ochronie praw najbliższych krewnych, lecz również w planowaniu dziedziczenia i testamentów.
Kto jest uprawniony do zachowku?
Do osób uprawnionych do dochodzenia zachowku zalicza się przede wszystkim zstępnych spadkodawcy (dzieci, wnuki), małżonka oraz rodziców spadkodawcy, pod warunkiem że byliby oni powołani do spadku na mocy dziedziczenia ustawowego. Osoby te mogą dochodzić zachowku w sytuacji, gdy zostały pominięte w testamencie lub otrzymały mniejsze przysporzenie majątkowe niż wynikałoby to z przysługującej im części zachowku.
Nie przysługuje prawo do zachowku dalszym krewnym, jak np. rodzeństwu lub kuzynom, nawet jeśli istniały bliskie relacje rodzinne ze spadkodawcą. Kluczowe znaczenie ma stopień pokrewieństwa oraz ustawowa kolejność dziedziczenia. Uprawnienie do zachowku jest niezależne od tego, czy majątek został rozdzielony w drodze testamentu, czy też poprzez darowizny dokonane za życia spadkodawcy.
Wysokość zachowku – ile wynosi?
Wysokość zachowku zależy od ustawowego udziału spadkowego, który przysługiwałby danej osobie, gdyby dziedziczyła na mocy ustawy. Wynosi ona 1/2 wartości udziału spadkowego dla pełnoletnich spadkobierców, a 2/3 wartości udziału dla osób trwale niezdolnych do pracy i małoletnich zstępnych. Przykład: jeśli osoba miałaby prawo do 1/3 całego spadku, jej zachowek wyniesie 1/6 lub 2/9 – zależnie od stanu zdrowia lub wieku.
Przy ustalaniu wysokości zachowku bierze się pod uwagę tzw. czystą wartość spadku, czyli wartość majątku spadkowego pomniejszoną o długi spadkowe i koszty pogrzebu. Ponadto uwzględnia się darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców – mogą one pomniejszać należność z tytułu zachowku, a czasem stanowić jego całkowite zaspokojenie.
Kiedy zachowek nie przysługuje?
Zachowku nie uzyskają osoby, które zostały wydziedziczone w testamencie w sposób formalny i zgodny z przepisami. Wydziedziczenie jest możliwe tylko w określonych sytuacjach, np. gdy spadkobierca dopuścił się ciężkiego przestępstwa wobec spadkodawcy lub bliskiej mu osoby, uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych, bądź prowadził rażąco naganne życie. Wydziedziczenie musi być uzasadnione i jasno wskazane w testamencie.
Prawo do zachowku tracą również osoby niegodne dziedziczenia, czyli takie, które np. dopuściły się przestępstw wobec spadkodawcy lub testowały fałszywe testamenty. Ponadto zachowku nie dochodzą osoby, które same zrzekły się dziedziczenia (umownie), odrzuciły spadek, a także takie, które zostały już wcześniej w pełni zaspokojone np. poprzez dużą darowiznę.
Procedura dochodzenia zachowku
Dochód z tytułu zachowku jest dochodzony na drodze roszczenia cywilnoprawnego skierowanego zwykle przeciwko spadkobiercy testamentowemu bądź osobie, która otrzymała darowiznę. Postępowanie rozpoczyna się od wezwania do zapłaty, a jeśli nie dojdzie do ugody, sprawa trafia do sądu cywilnego. Pozew należy złożyć w sądzie właściwym dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.
Ciężar udowodnienia prawa do zachowku spoczywa na powodzie. Oznacza to konieczność przedstawienia m.in. aktu zgonu spadkodawcy, dokumentów potwierdzających stopień pokrewieństwa oraz – jeśli istnieje – testamentu i ewentualnych umów darowizn. Wartość roszczenia musi być odpowiednio wyliczona i udokumentowana, a sąd może zlecić biegłemu przeprowadzenie wyceny majątku spadkowego.
Termin dochodzenia prawa do zachowku
Roszczenie z tytułu zachowku ulega przedawnieniu. Obowiązujący termin to 5 lat od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku w przypadku braku testamentu. Po upływie tego okresu sąd może oddalić powództwo, powołując się na przedawnienie roszczenia, nawet jeśli prawo materialne przysługuje danej osobie. Kwestia przedawnienia jest brana pod uwagę wyłącznie wtedy, gdy pozwany podniesie taki zarzut.
Warto odnotować, że w razie dochodzenia zachowku od osoby, która otrzymała darowiznę, termin 5-letni liczony jest od chwili dokonania darowizny, a nie od śmierci spadkodawcy. Dla dochowania terminów niezbędne okazuje się dokładne ustalenie dat związanych z dziedziczeniem oraz ewentualnymi darowiznami.
Znaczenie zachowku w planowaniu spadkowym
Instytucja zachowku odgrywa istotną rolę w planowaniu spadkowym. Wpływa na swobodę testowania, ograniczając możliwość całkowitego pominięcia bliskich krewnych przy rozdysponowaniu majątku. Przy sporządzaniu testamentu warto uwzględnić istnienie uprawnionych do zachowku, aby uniknąć sporów sądowych i potencjalnego obniżenia wartości przekazanych aktywów.
Również osoby otrzymujące darowizny od przyszłych spadkodawców powinny być świadome, że mogą zostać zobowiązane do zapłaty zachowku pozostałym uprawnionym. Planowanie dziedziczenia powinno być poprzedzone analizą wartości majątku, liczby spadkobierców oraz ewentualnych pozycji finansowych, które mogą skutkować powstaniem obowiązku zapłaty zachowku.
Więcej praktycznych porad prawnych można znaleźć na stronie www.krolfrackiewicz.pl.
Informacje zawarte w tym artykule mają charakter wyłącznie ogólny i edukacyjny. Nie stanowią one profesjonalnej porady prawnej i nie mogą zastąpić konsultacji z kwalifikowanym prawnikiem. Przed podjęciem jakichkolwiek działań na podstawie treści zawartych w tym artykule, należy skonsultować się ze specjalistą w celu uzyskania indywidualnej porady dostosowanej do konkretnej sytuacji.
Materiał partnera
